İlacın Osmalıcası

17 Temmuz 2008 05:11 tsi
Türkiye’de, 10 binin üzerinde bitki türü bulunuyor. Bu zenginlik, Osmanlı döneminde yüzyıllarca, insanların başlıca şifa kaynağı oldu. İşte size aktarlardan, şerbetçilerden bir şifa demeti...

Modern tıpta kullanılan birçok ilacın ciddi yan etkileri, insanlığın yeni tartışma konularından biri... Yan etkileri olmayan ilaç arayışındaki alternatif tıpçılar doğal yaşamı ve doğanın sunduklarını tekrar keşfetmeye çalışıyorlar. Alternatif tıpçılar, birçoğumuzun ilk kez karşılaştığı reçetelerle ilgi toplasalar da, Klasik Osmanlı döneminde bu bitkiler ve şifaları bilinip, çeşitli şekillerde zaten kullanılmaktaydı.

Klasik Osmanlı döneminde ilaçların önemli bir kısmı macunlardı. Tedavi edici bitkileri, alınması kolay bir hale getiren macun şeklindeki ilaçlar aynı zamanda saklanması bakımından da çok uygundu. Evliya Çelebi'ye göre sadece İstanbul'da 200 macuncu dükkanı ve bu işle uğraşan 500 kişi vardı.

“Koruyucu hekimlik” anlayışını benimsemiş Osmanlı Devleti'nde sağlığın korunması ve hastalığın tedavisi ile uğraşan geniş bir grup bulunuyordu. Bunların başında tabip, cerrah ve göz hekimi yer alıyor; fıtıkçı, sınıkçı, çıkıkçı, berber, tımarcı gibi meslek sahipleri de kendi ihtisasları dâhilinde sağlık alanında hizmet veriyorlardı.

Tabip demek, ilaç veren demekti. Hastaya ilaç hazırlayıp vermek hekimin işi olmakla birlikte, ilaç hazırlayıp satan başka meslekler de vardı. Osmanlıların klasik döneminde attarlar (aktar) ve zamanla ispençiyarlar eczacılık mesleğini üstlenmişlerdi. Ayrıca ilaç hazırlayıp satanlardan macuncular, şerbetçiler, tutyacıların yanı sıra çiçek yağları, çiçek suları hazırlayıp satanlar da bulunuyordu.

AKTARLAR

Osmanlı’da ilaçla uğraşan bir diğer meslek attarlık veya bugünkü deyimiyle aktarlıktı. Aktarlar ilaç hammaddeleri olan otlar, kökler veya madensel maddeleri tanıyan ve onun ticaretini yapan kimselerdi. Onların ilaç hazırlamaları ve hastaya verme yetkileri yoktu ama zaman zaman bunu da yaparlardı. Esas işleri ilaç hammaddesi alıp satmaktı. Bu bitkiler aynı zamanda ilaç olarak da kullanılırdı. Halkın daima ihtiyaçları olan maddelerden; kızıl boya, kara boya, şap, kimyon ve şekeri de aktarlardan temin etmek mümkündü. Asıl kâr ettikleri ürünler ise, şeker ve kahveydi.

MACUNCULAR

Klasik Osmanlı döneminde ilaçların önemli bir kısmı macunlardı. Tedavi edici bitkileri, alınması kolay bir hale getiren macunların saklanması da oldukça basitti. Evliya Çelebi'ye göre sadece İstanbul'da 200 macuncu dükkânı ve bu işle uğraşan 500 kişi vardı. Macuncular, şifası yaygın olarak bilinen ve halkın çok kullandığı macunları özel olarak hazırlar ve satarlardı. Beladır macunu ve feylesoflar macunu bunların başında gelirdi.

Beladır Macunu:
Felç, inme, tutulma gibi hastalıklarda çok kullanılan ve özellikle balgamlı mizaca sahip insanların çok talep ettiği bir macundu. Akırkarha, çörek otu, fülfül, eğir, kasnı, hardal, defne yemişi gibi otlardan bal ile kaynatılarak hazırlanan bir macundu.

Feylesoflar Macunu:
Sindirime yardım eden, iştahı açan, balgamı kesen ve diş diplerini kuvvetlendiren özelliklere sahip macundu ve çok satılıyordu. Zencefil, tarçın, ziravent, salep, köknar ağacı meyvesi, raziyane, hindistan cevizi, kızıl üzüm gibi bitkilerin dövülüp, elenip, toplam ağırlığının iki misli bal ile macun haline getirilmesi ile oluşurdu. Macunların ayrıca kendilerine has bazı hastalıklar için özel türleri vardı. Cinsel gücü arttırıcı macunlar çok hazırlanıyor ve çok satılıyordu. Macunlar ufak kavanozlarda veya tabaklarda satılıyordu.

ŞERBETÇİLER

Şerbetçiler de ilaç olarak hazırladıkları şerbetleri satarlardı. 'Esnaf-ı meşrubat-ı devacılar' olarak da tanınan bu meslekte uğraşanların dükkanları daha çok Beyazıt'tdaydı. Şerbetçiler mevsimine göre şerbet hazırlarlardı. En çok talep edilen şerbetler şunlardı:

Gül Şerbeti:
Ateşlenmeler dolayısıyla meydana gelen harareti, susuzluğu azaltması ve mide hararetini yok etmesi sebebiyle kullanılırdı.

Demirhindi Şerbeti:
Mısır'dan, Hindistan'dan getirilen demirhindi meyvesinin şurubu, harareti teskin etmesi, susuzluğu kesmesi, özellikle sıtmalıları rahatlatması sebebiyle çok satılırdı. Sıcaktan olan çarpıntıyı gidermesi, safradan olan çıkarmayı ve kusmayı önlemesi ve ferahlatıcı olması sebebiyle hanımların devamlı talep ettikleri bir şerbetti.

TİRYAKLAR

Osmanlı hekimleri hastalığı tedavi ederken öncelikle hastalığı, bedenin kendi silahlarıyla ve kendi savunma mekanizmasıyla tedavi etmeye çalışırdı. Bunun için de vücudun bağışıklık sistemini harekete geçirmek ve kuvvetlendirmek için birçok ilaç hazırlamışlardı. Bu ilaçların başında tiryaklar gelirdi. Hastalanmadan önce veya hastalandıktan sonra vücudun bağışıklığını artırmak için kullanılırlardı. Akrep, yılan sokması gibi zehirlenmelerde etkiliydiler. Osmanlı hekimleri tiryaklara çok önem verirlerdi. Kendi hazırladıkları veya belli formüle göre hazırlattıkları tiryakları çok yüksek fiyatla satarlardı.

Mesir Macunu:
Mesir macunu da bir çeşit tiryaktı. Özellikle baharda alınması tavsiye edilen 'mesir macunu' için İbn-i Şerif de kitabında “Bahar faslında şol maddeler kim kışın bedende irkülüb cem olmuştur yaz hararetiyle eriyüb yayılmazdan önce gidermek gerek.” diyerek baharın başlamasıyla mesir macununu yiyerek vücuda bağışıklık kazandırmak gerektiğini söyler.

Tiryak-ı Faruk:
Tiryak-ı Faruk hem tedavisi zor olan birçok hastalığın tedavisinde, hem de zehirli yılan ve böcek sokmalarında etkili bir ilaçtı. Formülünde yılan etinin de yer aldığı kırktan fazla etkili madde vardır. İçine giren maddelerin dozları ve hazırlanışı çok önemliydi ve hekimlerin çok özenli imali ile elde edilirdi. Tıp kitaplarında da bu formüllerin hazırlanışı, içine giren terkipler ve ilacın ömrü geniş bir şekilde ve detaylı olarak verilmiştir. Bu hazırlanan karışım altı ay sonra kullanılmaya başlanır ve bekledikçe kıymetlenirdi. Bu tiryakın hazırlanması zor ve pahalı olduğundan etkili ve daha az maddeden hazırlanan karışımlar daha çok kullanılırdı.

Tiryak-ı Semaniye ve Tiryak-ı Erbaa:
Vücudun bağışıklığını artıran ve zehirlenmelerde etkili olan bu iki tiryakta dört madde: defne tohumu, centiyane, mürr, ziravent idi. Bu maddeler dövülüp, elekten geçirilip, kef'i alınmış balla karıştırılıyordu.

Diğer tiryaklar:
Ayrıca çok satılan tiryaklardan olan 'Berş tiryakları' da hastalıktan koruyucu ve tedavi edici olarak kullanılıyordu. Bu tiryakların esas maddesi 'afyon' olup bazen fülfül, safran, akırkarha, ferfiyun gibi dört madde ile, gerektiği hallerde ise yirmiden fazla madde ile hazırlanırdı. Zehirlenmelerde çok etkili olduğu belirtilen 'Tiryaku't Tin' de çok talep edilirdi...

TUTYACILAR

Halkın kullandığı ilaçların bir kısmı da göz için kullanılan ilaçlardı. Tutyacılar özellikle göz ilaçları hazırlar ve satarlardı. Gözü koruyucu, görmeyi artırıcı olduğuna inanılan sürme çeşitleri, korut tutyası, çiçek tutyası aranan ilaçlardandı. Özel olarak hazırlanan sürmeler ve tutyalar, kutular içinde tutyacılar tarafından satılırdı.

Ekrem Aytaç

www.iyibilgi.com

 

 

Bu haber 3,886 defa okundu.